Η πρέκνα και τα λεξικά μας

Καθώς είμαι ακόμα σε ταξίδι, ανεβάζω σήμερα ένα παλιό άρθρο, ελπίζοντας πως οι περισσότεροι δεν θα το ξέρετε ή δεν θα το θυμάστε. Ελπίδα βάσιμη, διότι η πρώτη δημοσίευσή του  έγινε όταν το ιστολόγιο όχι απλώς δεν είχε σαραντίσει, αλλά μόλις έκλεινε 10 μέρες ζωής. Και για να μην παραπονιούντι οι παλιοί θαμώνες, σε τούτην την επανάληψη έχω προσθέσει μερικά πράγματα.

Για τα λεξικά μας, η λέξη πρέκνα δεν υπάρχει. Δεν θα τη βρείτε ούτε στον Μπαμπινιώτη, ούτε στου Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη, ούτε στο Μέγα του Παπύρου, ούτε στον τρίτομο Σταματάκο, ούτε καν στον 15τομο Δημητράκο.  Αν είναι δικαιολογημένη αυτή η  παράλειψη ή όχι, θα το πούμε μετά.

Τι είναι όμως πρέκνα; Τη λέξη την ξαναβρήκα σε ένα διήγημα του Ιωάννου, Εν ταις ημέραις εκείναις, που ανέβασα τις προάλλες, που μιλάει για τον αφανισμό των Εβραίων:

Ένα κοκκινομάλλικο κορίτσι με πρέκνες στο πρόσωπο δεκατέσσερα με δεκαπέντε χρονώ,

Εδώ η οφθαλμοφανής σημασία είναι φακίδες, αλλά η λέξη περισσότερο χρησιμοποιείται για στίγματα, όπως αυτά της ηλικίας. Στη συζήτηση που έγινε στο φόρουμ Λεξιλογία, μια φίλη πρόσφερε το εξής άριστο παράδειγμα χρήσης, που το άκουσε από μια φίλη της Πολίτισσα:  «Άσε, μεγαλώνοντας γέμισα πρέκνες, εγώ που ποτέ δεν ήμουν πρεκνιάρα». Και συμπληρώνει, η φίλη, «Την πρώτη φορά που μας το είπε την κοιτάγαμε καλά-καλά, τώρα το λέμε κι εμείς».

Πρέκνες έχει και η ρόγα του σταφυλιού και μάλιστα υπάρχει και ποικιλία σταφυλιού, της περιοχής της Νάουσας, που λέγεται πρεκνάδι, ή πρικνάδι ή πρεκνιάρικο ή πρέκνα. Λέγεται έτσι επειδή έχει «ρώγες χρώματος κιτρινόξανθου με μικρά μαύρα στίγματα». Φίλος οινόφιλος λέει πως το συγκεκριμένο κρασί είναι από τις πιο εύγευστες ελληνικές ποικιλίες.

Στον ενικό, πρέκνα πρέπει να είναι επίσης η γάνα, η βρώμα. Αλλά αυτό δεν το ξέρω, το συνάγω από ευρήματα στο γκουγκλ. Το γκουγκλ δίνει κάμποσα ευρήματα για τη λέξη.

Από την έρευνα που έκανα η πρέκνα πρέπει να είναι βόρεια λέξη, αλλά όχι μόνο. Πιο σωστό είναι να πούμε πως πρόκειται για μια από τις πάμπολλες υπόγειες λέξεις, που υπάρχουν σε διάφορες διάλεκτες (σικ, έτσι) αλλά δεν έχουν μπει στο κυρίως σώμα της ελληνικής και στα λεξικά, και που όταν συνειδητοποιούμε ότι τη χρησιμοποιούν και σε άλλη διάλεκτο πέρα από τη δική μας εκπλησσόμαστε.

Η λέξη είναι ζωντανή στη Θεσσαλία, στη Δυτική Μακεδονία, στη Θεσσαλονίκη, στη Θράκη, πιθανόν και αλλού (Εύβοια; ). Σε ένα διήγημα του για τον αφανισμό των Εβραίων, ο Γιώργος Ιωάννου γράφει: «Ένα κοκκινομάλλικο κορίτσι με πρέκνες στο πρόσωπο δεκατέσσερα με δεκαπέντε χρονώ». Στα απομνημονεύματα της, η αγωνίστρια της εθνικής αντίστασης Μαρία Μπέικου θυμάται ως έφηβη στην Ιστιαία ότι ένιωθε μειονεκτικά για τις φακίδες της και οι άλλοι την έλεγαν «πρεκνιάρα», λέξη που χρησιμοποιείται και σήμερα.

Σε γλωσσάρι με τις τούρκικες και σλάβικες λέξεις της περιοχής του Σουφλιού βρίσκω την πρέκνα να συγκαταλέγεται στις λέξεις με «πιθανή σλάβικη» προέλευση: Πρέκνα = Πανάδα, εξάνθημα, προφανώς προέρχεται από το Βουλγαρικό Пръкна που σημαίνει κάτι που ξεφυτρώνει. Και πράγματι δίνει εντύπωση σλάβικη η λέξη, αλλά τα φαινόμενα απαρούν.

Διότι, βλέπετε, η πρέκνα δεν είναι δάνειο -έρχεται από τα αρχαία, από το περκνός, που είναι ο στικτός. Από εκεί είναι και η πέρκα, το ψάρι και κάμποσες άλλες λέξεις που δηλώνουν στίγματα (περκνόπτερος κτλ.) Ο Ησύχιος έχει ένα «πέρκωμα», ενώ υπάρχει και ρήμα «αποπερκούμαι». Το περκνός δίνει το «πέρκνα» το οποίο είναι σχεδόν απρόφερτο και εύλογα γίνεται πρέκνα. Υπάρχει επίσης η «περκνάδα», συνώνυμο θαρρώ.

Η περκνάδα και η  πέρκνα υπάρχουν στα περισσότερα λεξικά, δηλαδή στον Δημητράκο, τον Σταματάκο, τον Κριαρά (το επίτομο) και τον Μπαμπινιώτη (αλλά όχι στο λεξικό Τριανταφυλλίδη), μάλιστα χαρακτηρίζονται (από τα δυο πρώτα λεξικά) λέξεις της δημοτικής. Ομολογώ πως δεν τις ήξερα και πως σε κανένα κείμενο δεν τις έχω βρει, παρά μόνο σε υποσημείωση στα Λαογραφικά Σύμμεικτα του Πολίτη. Πάντως η σημασία τους φαίνεται να είναι αποκλειστικά οι φακίδες ή οι πιτσιλιές στο πρόσωπο από τον ήλιο, οι πανάδες.

Κάμποσα λοιπόν λεξικά έχουν τον σπανιότερο τύπο, που όμως διατηρεί διάφανη τη σχέση του με την αρχαία γλώσσα. Κανένα λεξικό δεν έχει τον κοινότερο τύπο, που χρησιμοποιείται και σήμερα, και που έχει απομακρυνθεί λίγο από τον αρχαίο τύπο (έχει παραφθαρεί, λένε κάποιοι). Κανένα;  Όχι ακριβώς. Υπάρχει ένα έργο αναφοράς, αν και δεν είναι συμβατικό λεξικό, που καταγράφει τον τύπο «πρέκνα», τα Συνώνυμα και Συγγενικά του Π. Βλαστού, ο οποίος μάλιστα δίνει και τον τύπο πρεκνιασμένος.

Υπάρχει και χειρότερο. Δυο λεξικά, του Δημητράκου και το Μέγα του Παπύρου, τα οποία θέλουν να είναι τρισχιλιετή, δηλαδή καταγράφουν υποτίθεται όλη την ελληνική, έχουν μεν τα άφθονα αρχαία από περκ-, αλλά στο πρεκ- δεν έχουν την πρέκνα, παρά μόνο ένα «πρεκνόν», γλώσσα του Ησυχίου, με την ερμηνεία «ποικιλόχρουν έλαφον». Δεν έχουν τη λέξη που χρησιμοποιείται και σήμερα, κι έχουν μια αμφίβολη άπαξ καταγραφόμενη λέξη, επειδή έτυχε να την καταγράψει ο Ησύχιος. Δεν είναι να γελάει και το ποικιλόχρουν ερίφιον;

from Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία