Αποκαθίστανται οι ζημιές; Θα αποκατασταθεί η βλάβη;

Αν πάρετε κυριολεκτικά τις ερωτήσεις του τίτλου, ίσως μου απαντήσετε ότι εξαρτάται, άλλες ναι και άλλες όχι. Μπορεί επίσης να μου πειτε ότι δεν ξέρετε για ποια βλάβη σας μιλάω και να απορήσετε τι με έπιασε πρωινιάτικα, στον ύπνο μου την είδα;

Όλα ξεκίνησαν χτες, όταν με ρώτησε ένας φίλος αν είναι σωστή η έκφραση «Οι ζημιές αποκαθίστανται», αν μπορούμε να πούμε «θα αποκατασταθεί η βλάβη» ή αν είναι σολοικισμός να λέμε κάτι τέτοιο αφού, λέει ο φίλος, «μόνο κάτι που υπάρχει μπορεί να αντικατασταθεί».

Πρόκειται για ένα ζήτημα που ίσως το έχουμε θίξει παρεμπιπτόντως σε σχόλια, αλλά δεν βλάφτει να του αφιερώσουμε ένα σύντομο αρθράκι, αφού αρκετοί υποστηρίζουν, είτε καλοπροαίρετα είτε με λαθοθηρική διάθεση, ότι δεν είναι σωστό να λέμε «αποκαθίσταται η βλάβη/η ζημιά/η ζημία» διότι αυτό που αποκαθίσταται δεν είναι η ζημία αλλά η πρότερη κατάσταση, η κατάσταση που υπήρχε πριν επέλθουν οι ζημίες (παράδειγμα επιχειρηματολογίας)

Παρόμοια επιχειρηματολογία ακούγεται και για τη βλάβη -δεν αποκαθίσταται η βλάβη, λένε κάποιοι, αλλά η λειτουργία της συσκευής ή του μηχανήματος που έπαθε βλάβη.

Έχει κάποια βάση αυτή η επιχειρηματολογία, αν σκεφτούμε άλλες χρήσεις του ρήματος «αποκαθιστώ» ή του ουσιαστικού «αποκατάσταση».

Όταν, ας πούμε, γίνει στη Βουλή ένα επεισόδιο, ο πρόεδρος χτυπάει το κουδούνι και επιχειρεί να αποκαταστήσει την τάξη που διασαλεύτηκε, δηλαδή να επαναφέρει κλίμα πολιτισμένης συζήτησης και ανταλλαγής απόψεων (λέμε τώρα).

Όταν αποκαθίσταται η λειτουργία του μετρό, που είχε προηγουμένως διακοπεί, επανέρχεται στην προηγούμενη κατάσταση.

Παρομοίως (αντιγράφω από το λεξικό) μπορούμε να αποκαταστήσουμε την αλήθεια (που διαστρεβλώθηκε), την ενότητα του κόμματος (που διαταράχθηκε), τη δημοκρατία (που ανατράπηκε), την επικοινωνία (που διακόπηκε) ή την υπόληψη κάποιου (που σπιλώθηκε με συκοφαντίες). Όταν κάποιος αρρωστήσει και μετά αναρρώσει, και είναι πάλι εντελώς υγιής, λέμε πως αποκαταστάθηκε η υγεία του.

Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, η αποκατάσταση σημαίνει, λίγο-πολύ, την επαναφορά σε μια προηγούμενη ομαλή,, φυσιολογική, καλή κατάσταση.

Ωστόσο, προκειμένου για βλάβες ή ζημίες, το ρήμα αποκαθιστώ έχει τη σημασία «διορθώνω» / «επανορθώνω», κι έτσι λέμε «αποκαθιστώ τη βλάβη», «αποκατέστησε αμέσως τη ζημιά που είχε προκαλέσει» (το παράδειγμα από τον Μπαμπινιώτη), «αποκαθιστώ τις ζημιές των σπιτιών από τους σεισμούς» (παράδειγμα από το ΛΚΝ που γίνεται θλιβερά επίκαιρο μετά τον προχτεσινό σεισμό στη Μυτιλήνη).

Παρόμοια περίπτωση έχουμε και με την αδικία ή τις αδικίες, όπου επίσης χρησιμοποιείται το ρήμα «αποκαθιστώ». Αποκαθιστώ μια αδικία σημαίνει την αίρω, την επανορθώνω.

Δεν θυμάμαι αυτή τη στιγμή να υπάρχουν άλλα ουσιαστικά με τα οποία η αποκατάσταση να σημαίνει επανόρθωση, διόρθωση ή άρση. Διότι, ενώ έχουμε αποκατάσταση της αδικίας, της ζημίας και της βλάβης, δεν μπορούμε να μιλήσουμε για αποκατάσταση της ασθένειας, των εμποδίων ή των προβλημάτων.

Δεδομένου ότι όλα τα σύγχρονα μεγάλα λεξικά μας δέχονται την αποκατάσταση της βλάβης, της ζημίας και της αδικίας, και δεδομένου ότι οι ανάλογες φράσεις είναι κοινότατες, προκύπτει σαφώς το συμπέρασμα πως οι φράσεις αυτές, ακόμα κι αν θεωρηθούν απροσδόκητες με μια στενή ερμηνεία τους, είναι απόλυτα σωστές.

Ίσως αυτό να οφείλεται και σε φραστική οικονομία -διότι, πώς θα διατυπώναμε, ας πούμε, την «αποκατάσταση των ζημιών» αν θέλαμε να αποφύγουμε αυτή τη λέξη; Αποκατάσταση της προηγούμενης κατάστασης; Δεν είναι οικονομικό ούτε κομψό. Και ενώ είναι γεγονός ότι ορισμένα άρθρα του Αστικού Κώδικα αποφεύγουν να χρησιμοποιήσουν τη διατύπωση «αποκατάσταση της ζημίας», στα νομικά κείμενα που σχολιάζουν τα εν λόγω άρθρα (παράδειγμα) βρίσκει κανείς και αποκατάσταση ζημίας, και αποκαταστατέα ζημία, το ίδιο και σε διδακτορικές διατριβές.

Άρα, δεν υπάρχει περίπτωση να δεχτούμε την καλοπροαίρετη ή λαθοθηρική ένσταση ότι, τάχα, είναι παράλογο ή λάθος να λέμε για αποκατάσταση της ζημίας/ της βλάβης / της αδικίας.

Για λόγους πληρότητας, να πούμε ότι η «αποκατάσταση» έχει και μια ειδικότερη σημασία στη φιλολογία και στη γλωσσολογία. Λέμε «αποκατάσταση ενός κειμένου» και εννοούμε την επαναφορά του όσο γίνεται πλησιέστερα στην αρχική του μορφή, με επιδιόρθωση των φθορών, των αλλοιώσεων που έχει υποστεί. Αποκατάσταση γίνεται ας πούμε στις αρχαίες λίθινες επιγραφές, οι οποίες, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, παρουσιάζουν κενά, φθορές, αλλοιώσεις, λέξεις που τους λείπουν γράμματα στη μέση, άλλες ακέφαλες ή κολοβωμένες. Εδώ υπάρχουν δυο σχολές -κάποιοι αποκαθιστούν μόνο τα απολύτως ή σχεδόν βέβαια, με αποτέλεσμα να δίνουν κείμενο διάστικτο με σύμβολα, που δεν διαβάζεται από τον μη ειδικό. Άλλοι είναι πιο τολμηροί και γενναιόδωροι στην αποκατάσταση, με κίνδυνο όμως να «διαβάσουν» πράγματα που δεν υπάρχουν. Αποκατάσταση βέβαια γίνεται και σε χειρόγραφα, όπως θα θυμούνται οι φίλοι που μαζί είχαμε επιδοθεί στην επίπονη αλλά πολύ ενδιαφέρουσα επιχείρηση να αποκαταστήσουμε το κείμενο στα φθαρμένα χειρόγραφα του ημερολογίου του Γ. Κοτζιούλα (καλώς εχόντων των πραγμάτων, το βιβλίο αυτό θα βγει φέτος).

Στη γλωσσολογία, πάλι, έχουμε αποκατάσταση μιας λέξης ή ενός τύπου όταν αυτός δεν μαρτυρείται σε κείμενα που έχουν διασωθεί, αλλά τεκμαίρεται. Είναι οι αμάρτυροι τύποι που τόσο συχνά τους βλέπουμε στις ετυμολογικές αναφορές (συμβολίζονται με έναν αστερίσκο πριν από τη λέξη).

Αποκατάσταση βέβαια μπορεί να είναι και η οικονομική ή επαγγελματική εξασφάλιση, και ο γονιός μπορεί να πει ότι «αποκατέστησε» τα παιδιά του όταν τα έχει παντρέψει και προικοδοτήσει, ανεξαρτήτως φύλου.

Παλιότερα, όταν κάποιος άντρας «εξέθετε» μια γυναίκα έπρεπε να την αποκαταστήσει -παναπεί, να την παντρευτεί. Τη σημασία αυτή την καταγράφουν τα λεξικά μας, σημειώνοντας ότι είναι παρωχημένη.

Λένε επίσης τα λεξικά ότι «αποκατάσταση» είναι ο γάμος ειδικότερα για τις γυναίκες. Ο Μπαμπινιώτης μάλιστα γίνεται ιδιαίτερα γλαφυρός, αφού γράφει:

αποκατάσταση (για γυναίκα) ο γάμος ως μέριμνα προσωπική ή και των γονέων,

δίνοντας την παραδειγματική φράση: επείγει η αποκατάστασή της, γιατί είναι πια μεγαλοκοπέλα.

Αναρωτιέται κανείς αν τέτοιες καταχωρήσεις απλώς καταγράφουν τη γλωσσική πραγματικότητα ή αν τη διαιωνίζουν κιόλας.

 

from Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία